Clara Schumann: Le Ballet des Revenants

​

Ik denk dat ik mij niet vergis als ik zeg dat geen pianist voor haar erin slaagde zo lang de aandacht van het publiek gaande te houden…

Het karakter, het intellect en de scholing van mevrouw Schumann hebben haar ervoor behoed een navolger te worden: hoewel zij al jaren bekend staat als een ongeëvenaarde exponent van Schumanns muziek, hoor je van haar toch prachtige interpretaties van Bach, Mozart en Beethoven.

Dankzij haar bescheidenheid, haar wijsheid en haar talenten heeft zij stap voor stap een ware triomf bereikt

 

(Verslag van een solorecital van Clara Schumann in Londen, The Musical Times, 1 april 1884)

​

Clara Schumann (1819-1896)

Twee vrouwelijke musici uit de negentiende eeuw worden vaak in één adem genoemd: Fanny Mendelssohn (1809-1847), de zus van Felix, en Clara Wieck (Leipzig, 13 september 1819 – Frankfurt am Main, 20 mei 1896), de vrouw van Robert Schumann. Meestal wordt de laatste geciteerd onder de naam van haar man: Clara Schumann. Vandaag, 20 mei 2021, is het precies 125 jaar geleden dat ze overleed. Een mooie gelegenheid om een muziekverhaal aan haar te wijden.

 

Fanny en Clara waren beiden uitstekende pianisten. Hoewel Fanny Mendelssohn slechts één keer in het openbaar optrad, speelde zij een belangrijke rol in de organisatie van hoogstaande concerten in hun woning in Berlijn, waar zij ook zelf musiceerde. Voor Fanny als componiste verwijs ik naar de bijdrage nr. 17 (Nieuwjaar – Das alte Jahr vergangen ist).

 

Clara Schumann, die als wonderkind al heel vroeg op het toneel verscheen, bouwde een internationale carrière op als een van de belangrijkste pianisten van haar tijd. Vanaf haar elfde tot haar tweeënzeventigste levensjaar bleef zij als pianiste actief en tot aan haar overlijden op de leeftijd van 76 jaar was zij een toegewijde pianopedagoge, die talrijke leerlingen uit binnen- en buitenland (vooral Engeland) aantrok.

​

Voor een muzikale opleiding leefde zij als kind in ideale omstandigheden: haar vader, Friedrich Wieck, was een uitstekende, zij het extreem veeleisende en zelfs despotische pianopedagoog; haar moeder, Marianne Tromlitz, stamde uit een muzikale familie en ook zij gaf piano-onderricht. Op latere leeftijd sprak Clara zonder rancune over de autoritaire aanpak van haar vader. Al snel bekwaamde zij zich in diverse muzikale disciplines: zij speelde viool en studeerde grondig muziektheorie en compositieleer. Vanaf 1820 trad zij in het openbaar als pianiste op en ondernam zij tournees in Duitsland, Oostenrijk en Frankrijk. Goethe, Paganini, Chopin, Liszt en Mendelssohn bewonderden haar spel.

​

Het is genoegzaam bekend dat haar liefde voor Robert Schumann een doorn in het oog was van haar vader, die zich hardnekkig tegen een huwelijk verzette, zodat uiteindelijk de rechtbank besliste ten gunste van de geliefden. Zij trouwden uiteindelijk in 1840. Tussen 1841 en 1854 werden acht kinderen geboren. Intussen bleef zij zich als uitvoerder en pedagoge,  maar ook als componiste profileren – tot het noodlot toesloeg: Roberts poging tot zelfdoding op 27 februari 1854 waarna hij nog twee jaar verbleef in een psychiatrische instelling in Endenich nabij Bonn. Bezoek aan haar man werd haar ten stelligste afgeraden, zodat zij hem pas de laatste twee dagen van zijn leven terugzag. Hij overleed op 29 juli 1856. Clara was toen 37 jaar. Zij zou Robert 40 jaar overleven.

​

Van nagenoeg alle pianowerken van Robert speelde zij de première. Hijzelf had een verlamming opgelopen na het overmatig gebruik van een verdacht toestel om zijn techniek te verbeteren (zie bijdrage nr. 27 over Schumanns Carnaval). Dat Robert haar als componiste waardeerde blijkt uit de citaten uit haar werk in zijn eigen composities.

​

De dood van haar man betekende voor Clara een keerpunt in haar muzikale carrière. Zij hield op met componeren, maar concentreerde zich ten volle op uitvoeringen om de opvoeding van haar kinderen te bekostigen. Zij trad op als een ‘priesteres van de kunst’, in het zwart gekleed. Centraal stond het pianowerk van Robert, waarvan zij ook een uitgave bezorgde, samen met Johannes Brahms, haar steunpilaar. Op haar tournees, ook in België, vierde zij triomfen als de ‘koningin van de piano’. Engeland, waar zij zeer geliefd was, bezocht zij negentien keer.

​

Zoals Franz Liszt was zij een van de eersten die exclusieve solorecitals gaf, waar alleen pianomuziek werd uitgevoerd in plaats van de toen populaire hutsepot van vocale en instrumentale nummers, die vaak van minderwaardig allooi waren. In haar recitals werd de aandacht voor de virtuoze uitvoerder verplaatst naar het uiterste respect voor de componist en zijn of haar partituur. Het gamma van haar repertoire was zeer breed: zij speelde Bach, Domenico Scarlatti, Beethoven, Schubert en ook recent werk van tijdgenoten als Chopin en Mendelssohn, en uiteraard, vooral van Robert Schumann naast eigen werk. Deze hoogstaande muziek nam de plaats in van de populaire, vaak spectaculaire variaties op populaire melodieën en opera-aria’s.

​

Haar fenomenale muzikale carrière stond echter in sterk contrast met haar tragisch leven. De rij van tegenslagen is schier eindeloos: de scheiding van haar ouders op jeugdige leeftijd, waarbij, zoals toen het courante gebruik, de kinderen aan de vader werden toegewezen, de bittere strijd met haar vader in verband met haar huwelijk, de psychische ineenstorting en de vroege dood van Robert, de ziekte van een van haar zonen die meer dan veertig jaar in een psychiatrische instelling was opgesloten en het overlijden van vier van haar kinderen tijdens haar leven. Gelukkig kon zij rekenen op de steun van enkele trouwe vrienden en vriendinnen:  de beroemde zangeressen Pauline Viardot en Jenny Lind (bekend als ‘de Zweedse nachtegaal’) en vooral de violist Joseph Joachim en de componist Johannes Brahms, die haar levenslang toegewijd bleef (en liefhad).

​