De Esterházy-symfonieën

De symfonieën die Haydn voor de Esterhazys schreef vormen een ware schatkamer aan wat men zonder gevaar voor overdrijving experimentele muziek kan noemen.

 

De symfonie als zelfstandig orkestwerk was omstreeks 1760 nog een relatief jong genre. Het was ontstaan doordat de Italiaanse operaouverture, de sinfonia, uit de context van het theater werd losgemaakt en als zelfstandige compositie geprogrammeerd. Als gevolg van de toenemende vraag naar orkestmuziek voor de steeds populairder wordende private en vooral ook openbare concerten was er steeds meer behoefte aan nieuw repertoire, zodat bestaande operaouvertures al snel werden vervangen door nieuw gecomponeerde symfonieën.

 

Tussen 1740 en 1770 kreeg de symfonie in het concertleven geleidelijk aan de status van het ‘koninginnenstuk’. Aanvankelijk driedelig (snel – langzaam – snel), zoals de Italiaanse operaouverture, werd de standaardvorm vanaf ca. 1770 een vierdelig orkestwerk, waarin tussen het tweede en het derde deel (minder frequent tussen het eerste en het tweede) een dansvorm werd geschoven: het populaire Franse menuet.

 

Haydns ‘originaliteit uit noodzaak’ tijdens de Esterházyjaren wordt in heel wat van zijn symfonieën weerspiegeld:

• in de instrumentatie (uitbreiding van twee tot vier hoorns, uitgebreide solistische passages voor uiteenlopende instrumenten),

• in de keuze van tonaliteiten (een reeks uitgesproken dramatische symfonieën in de toen voor symfonieën nog weinig courante kleinetertstoonaarden),

• in de structuur (het toevoegen van spanningsgeladen langzame inleidingen),

• in de stijl (nu eens met meer nadruk op het puur melodische, dan weer streng contrapuntisch),

• in specifieke karaktertrekken die aan sommige symfonieën een uniek karakter verleenden (en die dan vaak voorzien waren van een titel of nadien een titel kregen).

 

Hoe boeiend ook, hierop dieper ingaan zou ons te ver voeren. Het staat in elk geval buiten kijf dat Nikolaus Esterházy Haydns experimenteerlust waardeerde en ongetwijfeld met een glimlach diens ingeboren gevoel voor humor kon smaken. Ik spits even de aandacht op één deel van een symfonie: het Menuet uit de Symfonie nr. 47 in G (sol groot), uit het jaar 1772, voor de bezetting van strijkers, twee hobo’s en twee hoorns.

​

Menuet

Het Franse, volkse menuet in driekwartsmaat werd in de loop van de zeventiende eeuw een hofdans in een gematigd tempo die daarna triomfen vierde in de balzalen van de aristocratie. De immense populariteit van het menuet –  zowat de enige dans uit de rijke waaier aan barokdansen die overleefde – leidde tot de opname ervan in de meest geliefde – en de meest hoogstaande – genres in de klassieke periode: de symfonie, de solosonate en het strijkkwartet. Haydns fantasie om deze op zich eenvoudige dansvorm telkens weer tot een boeiende luisterervaring te maken is legendarisch. Zijn menuetten zijn zeer gevarieerd: van volksgetinte tot complex contrapuntische, van luchtig-humoristische tot diepzinnige.

 

Structureel is het menuet gebonden aan een vast, eenvoudig herhalingspatroon. De opbouw is driedelig, samen te vatten in het schema A – B – A. Het middendeel B (vaak trio genoemd) contrasteert met A. De tweede A is meestal een exacte herhaling van de eerste (en is dan ook niet uitgeschreven). Elk van die delen is op zijn beurt opgebouwd volgens het schema a b a (met ingebouwde herhalingen). Bovendien is het aantal maten van de melodische frasen vaak een veelvoud van vier (8, 16, 32). Haydn speelt echter dikwijls een subtiel spel door verlenging of verkorting van de frasen, soms ook door ‘verkeerde’ accenten op de tweede of de derde tel in plaats van op de eerste, zodat het danskarakter wordt afgezwakt. Hoewel het niet de ideale vorm was om compositorisch-technische fratsen uit te halen, hield Haydn er kennelijk een andere menig op na, zoals blijkt uit het menuet uit de Symfonie nr. 47.

​

Symfonie nr. 47, Menuet ‘al roverso’: een palindroom

Bij een eerste contact is er niets bijzonders op te merken in dit menuet. Op de autografe partituur schreef Haydn echter volgende notitie: menuet al roverso (‘menuet met keerzijde’). Dit betekent dat we hier te doen hebben met een zogenaamd palindroom (uit het Grieks, letterlijk ‘opnieuw doorlopen’). Dit betekent dat een woord, een zin, een melodie, of zelfs een volledige compositie vanaf het midden ‘terugkeert’ naar het begin, dus achterwaarts, zoals de namen Otto, Anna of woorden als lepel, renner, parterretrap…. Sommige zinnen zijn ontworpen als palindroom (zie hoger voor enkele leuke voorbeelden). Haydns menuet is uitgewerkt als een perfect palindroom.

 

Om het niet al te complex te maken, vereenvoudigde Haydn het menuet in zijn opbouw: A en B bestaan slechts uit één zin, die beide herhaald worden. Maar dan volgt het palindroom: na de herhaling van A moet deze ene frase ook tweemaal gespeeld worden van achteren naar voren (al roverso); idem voor B. Na B wordt A herhaald, ook weer in normale zin en van achter naar voor. In deze krachttoer, die even spontaan klinkt als zijn ‘gewone’ menuetten, bereikt Haydn grappige effecten. Zo accentueert hij nadrukkelijk met een forte de eerste van de drie tellen van de driekwartsmaat. Bij de achterwaartse herhaling valt dit accent op de (normaal gezien ongeaccentueerde) derde tel, met als gevolg een verstoring van het maatgevoel.

 

Deze vermenging van stijlen, in dit geval de ‘geleerde’ stijl met de meer rechttoe rechtaan schrijfwijze eigen aan de dans, lokte heel wat kritiek uit. Zo schreef de componist en auteur Johann Adam Hiller (1728-1804) in 1768 in zijn tijdschrift Wochentliche Nachrichten dat

menuetten en trio’s, geplaatst tussen uitgebreidere delen, in het geheel een sfeer van vrolijkheid brengen, wat beter geschikt is voor symfonieën dan wanneer iemand behoefte heeft aan het ongelegen demonstreren van zijn kunst met achterwaartse canons en andere harmonische trucjes.

 

Van hem is ook de opmerking:

Zou niet de eigenaardige vermenging van schrijfwijzen, van het ernstige en het komische, van het verhevene en het nederige, dat men zo vaak in één en hetzelfde stuk aantreft, soms geen verkeerde uitwerking hebben?

 

Wat die ‘verkeerde uitwerking’ zou kunnen zijn, laat hij in het midden. Hiller bekritiseerde geregeld symfonieën van Haydn vanwege de bizarre experimenten die hij ongepast vond en als een stijlbreuk beschouwde. Misschien schreef Haydn zijn ‘Menuet al roverso’ als humoristisch antwoord op een van Hillers negatieve uitlatingen?

 

Eén jaar na deze symfonie schreef Haydn een pianosonate (nr. 41), waarin hij het menuet al roverso opnam. In 1774 maakte die sonate deel uit van een reeks van zes die in Wenen werden gepubliceerd, de eerste uitgave met pianosonates van Haydn. Hij droeg ze op aan vorst Nikolaus, die ongetwijfeld gecharmeerd was omdat het menuet ook in intieme kring kon gehoord worden.

​

De kreeft die achterwaarts loopt

Haydn heeft uiteraard de zogenaamde ‘kreeftgang’- een kreeft zou namelijk achteruit lopen -  niet uitgevonden. Deze spitsvondige techniek werd al toegepast in de middeleeuwen en de renaissance, onder meer door enkele van de Franco-Vlaamse polyfonisten.

 

In een polyfone compositie ging het dan meestal slechts om één stem, die moest herhaald worden ‘in de kreeft’ (vaak aangeduid met de Latijnse term cancrizans).  Een bekend voorbeeld is het Agnus Dei van de Missa L’homme armé van Guillaume Dufay (1398/99-1473). De manier waarop de melodie van het lied L’homme armé in deze mis moet uitgevoerd worden is aangegeven met een hermetische Latijnse spreuk Cancer eat plenus sed redeat medius (letterlijk vertaald: ‘Dat de kreeft in haar volheid vooruitgaat, maar als halve terugkeert’). De oplossing is als volgt: eerst zingt men de melodie van achteren naar voren (zoals de kreeft loopt) en dan als ‘normaal’. ‘Vol’ en ‘half’ betekent dat de noten bij de terugkeer moeten gehalveerd worden qua lengte. Ook andere polyfonisten uit de renaissance passen deze techniek toe (Jacob Obrecht, Josquin des Prez).

 

Een latere toepassing is te vinden bij Ludwig van Beethoven. In de slotfuga van zijn Pianosonate nr. 29, opus 106 (bekend als Hammerklaviersonate), schreef hij een volledig fugadeel op de kreeftvorm van het originele thema.

 

Er zijn echter weinig composities die in hun geheel op de kreeftgang zijn gebaseerd. Uit de veertiende eeuw is een driestemmig chanson bekend van de Franse componist Guillaume de Machaut, dat toepasselijk begint met de woorden Ma fin est mon commencement. In het Musikalisches Opfer (BWV 1079) neemt Johann Sebastian Bach een tweestemmige canon op, waarbij de tweede stem de melodie van de eerste stem van achter naar voor uitvoert (met de aanwijzing: Canon a 2 cancrizans). Haydn droeg tot dit bijzondere repertoire bij met zijn Menuet al roverso.

 

Deze voorbeelden tonen aan hoezeer componisten er (ook) op uit zijn hun compositorische  vaardigheden te demonstreren, hetzij in volle ernst (zoals de polyfonisten, Bach en Beethoven), hetzij met een kwinkslag (zoals Haydn).

 

Ignace Bossuyt