Joseph Aved (1702-1766), Jean-Philippe Rameau, Dijon, Musée des Beaux Arts, CC0 via Wikimedia Commons

 

Minder bekend is een knap stukje klavecimbelmuziek van Jean-Philippe Rameau: Les Cyclopes. Rameau (1683-1764), een tijdgenoot van Bach en Haendel, was de centrale figuur van het muziektheater in Frankrijk. In zijn dramatisch werk komen alle toen in Frankrijk populaire genres aan bod, met als hoogtepunt vijf ernstige opera’s (tragédies lyriques), waarin hij de traditie van Jean-Baptiste Lully (1632-1687), de hofcomponist van Lodewijk XIV en de schepper van de nationale Franse opera, voortzet en verder uitbouwt (onder meer door zijn geniale orkestratiekunst).

​

Zijn naam is vooral ook verbonden aan een reeks theoretische geschriften, vooral zijn grote synthese over de harmonieleer (Traité de l’harmonie réduite à ses principes naturels van 1722). In drie uitgaven, verschenen tussen 1706 en 1727, leverde hij ook een essentiële bijdrage tot de klavecimbelmuziek. Men kan voor die periode in Frankrijk terecht spreken van een ‘klavecimbelschool’, die vanaf het midden van de zeventiende eeuw tot bloei kwam.

 

De bekroning van dit rijke Franse repertoire is zonder twijfel de reeks van 27 ordres of suites van François Couperin (1668-1733), een bundeling van ca. 240 werkjes. Twee types muziek overheersen: dansen en genrestukken (muzikale portretten en programmatische werkjes die refereren aan een handeling, een gebeurtenis, een natuurtafereel of een natuurimitatie). Er ontwikkelden zich twee typische stilistische tendensen:

• een Franse, met als één van de voornaamste kenmerken een overvloed aan versieringen

• een Italiaanse, meer gericht op klaar omlijnde melodieën (zonder de ‘verdoezelende’ ornamenten) en vaak briljant-virtuoos spel (zoals in de klavecimbelsonates van Domenico Scarlatti).

 

Zowel bij Rameau als bij Couperin zijn beide stijlen goed vertegenwoordigd.

​

Les Cyclopes (1724)

Les Cyclopes is één van de 20 stukken uit Rameau's bundel   Pièces de clavecin van 1724 (8 dansen en 12 genrestukken). Deze gevarieerde verzameling met zowel werkjes in de Franse als in de Italiaanse stijl wordt voorafgegaan door een uitvoerige – en interessante – inleiding met gedetailleerde instructies voor de ideale uitvoering. 

 

Les Cyclopes, dat stilistisch aanleunt bij Italië, is qua opbouw wel typisch Frans: en rondeau (‘als een rondedans’), dit betekent dat de beginmaten als een soort refrein enkele malen terugkeren, al dan niet gevarieerd. Rameau roept de eenogige reuzen op, ruwe kerels en menseneters, waarvan enkelen voor de oppergod Zeus de bliksems smeedden. Deze karakters smeken uiteraard om een vulkanische aanpak! Virtuositeit viert dan ook hoogtij in dit wervelende stuk: de muziek stort zich in grillige, onregelmatige golven op en neer over het klavier, ritmisch verbrokkeld en onvoorspelbaar. Er is weinig samenhang in de thematiek, Rameau springt van de hak op de tak. Hij geeft hier een voorsmaakje van de latere stormen en aardbevingen in zijn composities voor het theater (in de Franse barokopera is een orage bijna een noodzaak!).

​

Les Cyclopes is bovendien een uitstekend voorbeeld van Rameaus experimenten op het vlak van de uitvoering. In de theoretische inleiding van deze bundel bespreekt hij diverse soorten batteries (slagwerkimitaties), waarvan hij er twee in Les Cyclopes toepast.

1. De eerste is een batterie waarbij dezelfde toets achtereenvolgens door de ene en door de andere hand wordt aangeslagen, zoals de opeenvolgende slagen met twee stokken op een trom (“les mains font entr’elles le mouvement consécutif de deux baguettes d’un tambour”). In de mooi uitgegeven originele partituur zie je deze batterie in de maten 5-6 en 10-11.

2. In een tweede soort batterie kruist de linkerhand de rechterhand om alternerend de laagste en de hoogste toon aan te slaan (“la main gauche passe pardessus la droite, pour toucher alternativement la basse et le dessus”). De noten van de rechterhand liggen er tussenin. Zie op de partituur de notenbalken vijf en zes en de eerste helft van zeven en acht.

 

Je hoort de agressieve cyclopen bliksems smeden!

​

Rameau vindt de batteries bovendien even charmant voor het oog als voor het oor (“... je puis dire en leur faveur que l’oeil y partage le plaisir qu’en reçoit l’oreille”).

 

Ook bij enkele tijdgenoten van Rameau komen gelijkaardige batteries voor: bij Johann Sebastian Bach in de snelle delen van zijn klavecimbelconcerto BWV 1052 en in een aantal sonates van Domenico Scarlatti. We zijn uiteraard nog veraf van de ‘slagwerktechnieken’ in het pianowerk van Béla Bartók (Allegro barbaro) en Serge Prokofiev (het Precipitato uit de Pianosonate nr. 7), maar dat Rameau met Les Cyclopes een verfijnd en aanstekelijk ‘experimenteel’ stukje klavecimbelmuziek schreef staat buiten kijf.

​

Ignace Bossuyt

​

​

​

​

Uitvoering 1: een opname van de (helaas al te vroeg overleden) Amerikaanse klavecinist Scott Ross (1951-1989) uit 1987. De partituur schuift mee. In 1971 won Ross de eerste prijs in de klavecimbelwedstrijd van het Festival van Vlaanderen in Brugge.

​