Prelude en fuga verhouden zich als vrijheid tegenover gebondenheid, extreem uitgedrukt: improvisatie tegenover strenge regels.

​

Dit is de theorie. In de praktijk zijn sommige preludes uitermate verfijnde constructies en doen sommige fuga’s spontaan en speels aan. Bovendien exploreert Shostakovich – zoals Bach – een brede waaier aan expressieve nuances, waardoor elk werk een eigen karakter heeft en steeds wisselende emoties en stemmingen oproept, nu eens poëtisch, melancholisch en lyrisch, dan weer dramatisch en ritmisch fel, nu eens luchtig en dansant, dan weer introvert en diep ernstig.

​

De fuga: een muzikale ‘vlucht’

Van ‘droge materie’ is dus geen sprake, al wordt de fuga nog vaak -ten onrechte- geassocieerd met ‘streng’ en ‘intellectualistisch’. Het is wel zo dat de fuga bepaalde, zij het flexibele regels volgt, zoals trouwens elke vorm of elk genre in een bepaalde periode – wat evenzeer geldt in de poëzie (denk aan het sonnet) of de plastische kunsten (zoals het portret).

De essentie van de fuga is, zoals het Latijnse woord zegt, de ‘vlucht’, of eigenlijk, ‘de achtervolging’, waarbij de ene partij het spoor van de andere volgt met dezelfde melodie. De meest courante fuga is gebaseerd op één vaste melodie, het zogenaamde thema (‘het muzikaal onderwerp’). Er begint één stem met dit thema, dat wordt overgenomen door een tweede stem (de ‘imitatie’). Intussen gaat de eerste verder met iets nieuws, dat doorgaans contrasteert (zodat het thema goed hoorbaar blijft). Dan komt een derde stem, terwijl de twee andere hun eigen tocht voortzetten, dan een vierde stem...

Veel fuga’s zijn vierstemmig, andere drie, vijf- en zelfs zesstemmig. Vaak wisselen fragmenten waarin het thema duidelijk aanwezig is af met iets vrijere ‘tussenspelen’, waarin het thema even opzij wordt geschoven en de stemmen ander materiaal presenteren (dat wel kan afgeleid zijn van het thema, maar dat hoeft niet). De aanpak kan zeer variabel zijn, afhankelijk van de aard van het thema (traag of snel, complex of eenvoudig, zangerig of ritmisch, vloeiend of springerig…), allemaal elementen die het specifieke karakter van een fuga bepalen.

Bachs twee bundels Wohltemperiertes Klavier (vaak aangegeven als de ‘48’) vormen zonder twijfel het absoluut hoogtepunt van de fuga. Elke fuga heeft zijn eigen individualiteit. Dit is ook het geval bij Shostakovich, die in een gematigd moderne stijl, die iedereen kan aanspreken, 24 heerlijke parels heeft geproduceerd.

​

Fuga nr. 7

Ik kies voor de Fuga nr. 7. Vergeet alle regels, luister en laat u meeslepen door dit heerlijk stuk muziek. Het heeft één zeer merkwaardige bijzonderheid: er komen geen dissonanten in voor! Dit is heel speciaal, want dissonanten – samenklanken die ‘wrijven’, die minder welluidend zijn en die daarna oplossen in ‘aangenaam’ klinkende consonanten – zorgen voor spanning in een stuk en voor climaxen. Het merkwaardige is dat deze fuga, zogezegd zonder spanning, bijzonder aanstekelijk klinkt, een stevige ‘drive’ heeft en geen moment verveelt. Shostakovich baseert zich bovendien op een relatief eenvoudig thema (gekenmerkt door een stijgend arpeggio), dat zich dadelijk in het geheugen vastzet en dat je onweerstaanbaar in de ban houdt.

Heel kort over de prelude: die klinkt een beetje als een fuga, want het thema verhuist constant van de ene hand naar de andere, maar het interessante is hier dat het steeds op dezelfde manier begint, maar dan verder iedere keer gevarieerd wordt.

Ignace Bossuyt

​

​

Uitvoering: Konstantin Scherbakov – de partituur loopt mee met de uitvoering.