Men kan toch niet altijd werkeloos blijven zitten, zelfs als men niets belangrijks meer te vertellen heeft.
​
Dit schreef Richard Strauss op 15 augustus 1943 aan Willy Schuh, Zwitserse muziekcriticus, musicoloog en zijn biograaf. De toen 79-jarige componist – hij werd op 11 juni 1864 in München geboren – voelde zijn einde naderen en schreef vanaf 1942, na zijn laatste opera Capriccio, alleen nog muziek als tijdverdrijf, die, zoals hij zelf beweerde, “geen muziekhistorische betekenis meer had”.
In 1948 gaf zijn zoon Franz hem de raad
op te houden met brieven te schrijven en te piekeren: niemand heeft daar belang bij, schrijf beter een paar mooie liederen.
Er kwam niet onmiddellijk een antwoord van de vader, maar enkele maanden later bezorgde hij een partituur aan zijn schoondochter met de woorden:
Hier zijn de liederen, die uw man besteld heeft.
Max Liebermann, portret van Richard Strauss, foto publiek domein, via Wikimedia Commons
​
Vier letzte Lieder (1948)
Zo ontstonden de Vier letzte Lieder voor sopraan en orkest, drie op gedichten van Hermann Hesse en één op een gedicht van Joseph von Eichendorff. Dat bleek geen tussendoortje, maar één van de grootste meesterwerken uit het liedrepertoire met orkest tout court.
De cyclus ging in première in de Royal Albert Hall te Londen op 22 mei 1950, negen maanden na Strauss’ overlijden op 85-jarige leeftijd op 8 september 1949. Op het einde van zijn leven had Strauss de wens uitgesproken dat de liederen voor het eerst zouden uitgevoerd worden door de Noorse sopraan Kirsten Flagstad, die vooral door haar vertolkingen in de opera’s van Wagner wereldfaam genoot. Wat geschiedde. Het orkest en de dirigent waren van dezelfde wereldklasse: het in 1945 opgerichte Londense Philharmonia Orchestra, onder de leiding van Wilhelm Furtwängler.
​
De vier liederen dragen als titel Frühling (‘Lente’), September,
Beim Schlafengehen (‘Bij het slapengaan’) en Im Abendrot (‘In het avondrood’). Strauss componeerde eerst Im Abendrot op het gedicht van Eichendorff. Kort nadien kwam hij in het bezit van de gedichten van Herman Hesse, die in 1946 de Nobelprijs voor literatuur had gewonnen. De keuze van deze gedichten is bepaald door thema’s als herinnering, de overgang van de zomer naar de herfst, het vooruitzicht naar de nachtelijke slaap, en het avondrood: symbolen voor de gang van het leven naar het einde toe, de dood, in berusting en aanvaarding. Het zijn sterk persoonlijke, introverte, diepzinnige gezangen van een oude man die de dood in de ogen ziet.
Als vocale partij voorziet Strauss zijn geliefd ‘instrument’: de sopraan, die in zijn meeste opera’s als een van de hoofdpersonages schittert (zoals Salome en Elektra in de gelijknamige opera’s, vorstin Werdenberg in Der Rosenkavalier en Ariadne in Ariadne auf Naxos). Het orkest is het uitgebreide laat-romantische ensemble met strijkers, hout- en koperblazers en pauken. De instrumentatie verschilt enigszins van lied tot lied. Ik bespreek hier het vierde lied, Im Abendrot, met als bezetting: strijkers, verdeeld in zeven partijen (violen I en II, altviolen I en II, cello’s I en II, contrabassen), dwarsfluiten (2), piccolo’s (2), hobo’s (2), Engelse hoorn, klarinetten (3), fagotten (2), contrafagot, hoorns (4), trompetten (3), trombones (2), bastrombone, tuba en pauken.
​
Strauss en de romantische traditie
De Vier letzte Lieder van Strauss staan symbool voor het afsluiten van de Duitse romantische traditie, die kort na 1900 al een flinke deuk had gekregen door het expressionisme (Arnold Schönberg), gevolgd door het neoclassicisme (Igor Stravinsky) en andere stilistische strekkingen die Strauss grotendeels onberoerd lieten. Hij bleef tot aan zijn dood de romantiek getrouw, en de stijl van zijn vroege werken (symfonische gedichten in navolging van Franz Liszt en opera’s naar het model van Richard Wagner) evolueerde nauwelijks. In zijn beste werken slaagde hij er echter in zijn persoonlijk romantisch idioom – sterke emoties, meesterlijke orkestratie, briljante melodische invallen, harmonische finesse, aansprekelijke klankschoonheid - steeds verder te verfijnen, met als onbetwist hoogtepunt de Vier letzte Lieder.
​
Hij was een aanhanger van de programmatische muziek, met als boegbeelden Hector Berlioz en Franz Liszt, met als één van de doelstellingen de fusie van de kunsten, zoals muziek en literatuur. De extreemste vorm daarvan was het zogenaamde ‘Gesamtkunstwerk’ van Richard Wagner, gerealiseerd in zijn vierdelige operacyclus Der Ring des Nibelungen. Daarin staat het drama centraal in de betekenis van een toneelgebeuren waarin muziek, tekst en gebaren een onlosmakelijk geheel vormen en elkaar perfect aanvullen. De opera was één doorlopend samenhangend geheel, met zo weinig mogelijk cesuren, wars van herhalingen of symmetrische structuren. In de zangpartijen worden geen woorden of zinnen herhaald; er zijn geen eenvoudige aria’s op strofische gedichten (waar de muziek van de eerste strofe geldt voor alle andere). Het orkest volgt met de meest subtiele nuances het verloop van de tekst.
Strauss volgt deze principes, in zijn opera’s en in vele van zijn liederen, in de Vier letzte lieder zelfs onvoorwaardelijk: hoewel de gedichten strofisch zijn, is de muziek dat niet. Elke strofe is anders getoonzet, naargelang de inhoud de tekst. Het lied Im Abendrot is hiervan een uitstekende illustratie.
​
Im Abendrot
Strauss koos Im Abendrot uit de poëzie van Eichendorff (1788-1857), één van de belangrijkste romantische dichters die vooral de natuur prachtig weet te evoceren.
​
De titel Im Abendrot verwijst naar het samenzijn van twee personen tijdens de zonsondergang, een concrete situatie dus; Eichendorff beschrijft niet het natuurverschijnsel, maar een ervaring. Een oud echtpaar reflecteert bij de ondergaande zon, na vele jaren zwerven en lief en leed gedeeld te hebben, over de nakende dood, waarvoor het avondrood symbool staat.
Elke poging om dit lied onder woorden te brengen lijkt tot mislukken gedoemd. Ik leg een aantal accenten, die de luisterervaring kunnen intensifiëren. Hier en daar voeg ik de timing toe van de uitvoering van Jessye Norman.
​
Ieder die met een open oor en een aandachtige geest luistert naar de orkestrale inleiding van Im Abendrot – de gedeelde strijkers in zeven partijen, de hoge violen verdubbeld door houtblazers, de lyrisch-vloeiende melodische lijn, de aangehouden tonen in de koperblazers, de zachte roffel in de pauken – ervaart de unieke, woordloze bekoring van het avondrood.
Caspar David Friedrich, Zonsondergang
(De broers), 1830-1835
“De mooiste slotakkoorden uit de muziekgeschiedenis”. Als we daarbij ook nog eens de indrukwekkende Jessye Norman zien en horen, kunnen we dit alleen maar beamen. Kan een schilderij nog maar even aan dit alles tippen?
Wellicht vinden we een mogelijk wederwoord bij de romanticus Caspar David Friedrich (1774-1840). In de periode 1830-1835 schildert Friedrich Zonsondergang, een klein werk (25 x 31 cm) dat als ondertitel broeders meekrijgt. Iets uit het centrum van het werk zien we twee rugfiguren - twee broers? - kijkend naar de zonsondergang bij een kustlandschap. We zien wat Eichendorff dicht:
Rondom neigen zich de dalen,
aan de einder deemstert het al.
​
Aanknopingspunten naar een verhaal ontbreken. Of wordt voor Friedrich het verhaal precies door het landschap verteld? De rugfiguren nodigen ons door hun anonimiteit uit om mee in het schilderij te treden en iets te ervaren van wat de schilder in het landschap ziet. Friedrich volgt immers de romantische school. Hij laat zich overweldigen door de natuur en gebruikt het landschap om zijn innerlijk leven zichtbaar te maken: le paysage est un état d’âme (Henri-Frédéric Amiel 1853).
Caspar David Friedrich kent van jongs af aan ook de dreigende kracht van de natuur. Immers, op 13-jarige leeftijd zakt hij bij een schaatspartij door het ijs en wordt gered door zijn broer, die daarbij zelf verdrinkt. Het blijft een levenslang trauma en dit zal er ook voor zorgen dat de natuur in zijn werken niet altijd de rustige levensgezel is.
Caspar David Friedrich, Zonsondergang (De broers), 1830-1835, Hermitage , CC0 via Wikimedia Commons
​
Het zoeken naar antwoorden voor existentiële vragen vinden de romantici in de natuur en in de kunst. Ze voelen zich verlaten door godsdienst en wetenschap en dolen zoekend rond. Het is dus goed te begrijpen dat romantici de landschapsschilder-kunst, die zo vaak werd ondergewaardeerd, nu als een medium bij uitstek zien om de tijdsgeest weer te geven. Vanaf dat moment zal het landschap naast het portret zijn plaats weten op te eisen.
Maar nog even naar de twee broers. Romantici en wandelaars gaan hand in hand. We vinden dan ook vaak toespelingen terug op “het wandelen”, de wandelaars, het ronddolen, enz. Het wandelen staat in de romantiek symbool voor het blijvend zoeken van het individu, een zoektocht die pas op het einde van het leven zal beantwoord worden. De wandelaars op het schilderijtje staan stil en laten zich overweldigen door wat ze te zien krijgen. Ze houden halt en de natuur neemt over. Een rustpunt in de zoektocht?
We zijn van wandelen zo moe:
heet dat wellicht de dood?
En ook Eichendorff en Strauss laten de zoektocht als een indrukwekkend rustpunt eindigen.
Jo Haerens
Uitvoering: Jessye Norman, Orchestre de la Suisse Romande, o. l.v. Wolfgang Sawallisch, een sublieme live-uitvoering uit 1979, met goede beeldkwaliteit bij standaardweergave
​
Partituur: https://imslp.org/wiki/4_Letzte_Lieder%2C_TrV_296_(Strauss%2C_Richard)
Start de youtube en volg de uitleg via de opeenvolgende bladzijden. De opgegeven timing houdt je in de pas.
Om de timing op de youtube constant te blijven zien, plaats je de cursor op de rode lijn.